Lupus ni ugonjwa wa muda mrefu wa kinga ya mwili unaojulikana kitaalamu kama Systemic Lupus Erythematosus (SLE). Huu ni ugonjwa ambapo kinga ya mwili, badala ya kupambana na vijidudu vya magonjwa, huanza kushambulia tishu na viungo vya mwili wenyewe, ikiwemo ngozi, figo, moyo, mapafu, ubongo na viungo vya mwili.
Ingawa kisababishi halisi cha lupus bado hakijulikani kwa asilimia mia moja, tafiti nyingi zinaonyesha kuwa kuna mchanganyiko wa sababu za kijenetiki, kimazingira na homoni zinazochangia mtu kuupata.
Lupus Husababishwa na Nini?
1. Mabadiliko ya Kijenetiki (Genetics)
Wataalamu wamebaini kuwa vinasaba fulani vinaweza kumfanya mtu awe na uwezekano mkubwa wa kupata lupus. Ingawa lupus hauambukizwi kutoka kwa mtu mmoja hadi mwingine, huwa inaweza kurithiwa katika familia. Ikiwa kuna mtu wa karibu katika familia yako aliyepatwa na lupus, basi uko katika hatari zaidi.
2. Mambo ya Kimazingira (Environmental Triggers)
Vipengele mbalimbali vya mazingira vinaweza kuamsha lupus kwa mtu mwenye vinasaba hatarishi, kama vile:
Mwanga wa jua (UV rays): Kuwa kwenye jua kwa muda mrefu kunaweza kuamsha lupus au kusababisha milipuko ya dalili.
Maambukizi ya virusi: Virusi kama Epstein-Barr virus yanaaminika kuhusika.
Kemikali au dawa: Mfano ni dawa fulani za shinikizo la damu au za kifafa ambazo huweza kusababisha aina ya lupus iitwayo drug-induced lupus.
Msongo wa mawazo: Msongo mkubwa wa kiakili au mwilini (stress) huweza kuathiri mfumo wa kinga ya mwili.
3. Homoni (Hormonal Factors)
Lupus huathiri zaidi wanawake, hasa walio katika umri wa uzazi (miaka 15 hadi 45). Hii inaashiria kuwa homoni kama estrogen zinaweza kuwa na mchango katika kuuchochea ugonjwa huu. Estrogen inaonekana kuongeza nguvu ya mfumo wa kinga, na hivyo kuongeza uwezekano wa kinga kushambulia mwili yenyewe.
4. Mabadiliko ya Mfumo wa Kinga (Immune System Dysfunction)
Lupus huanza pale ambapo mfumo wa kinga unaharibika na kushindwa kutambua tofauti kati ya seli za mwili na wavamizi wa nje (kama virusi au bakteria). Mfumo huu basi huanza kushambulia seli na tishu za mwili, na kusababisha kuvimba kwa viungo mbalimbali na uharibifu wa kudumu wa viungo muhimu.
5. Sababu Nyingine Zinazoweza Kuweka Mtu Katika Hatari
Jinsia: Wanawake wako katika hatari kubwa mara 9 zaidi ya wanaume.
Kabila: Watu wenye asili ya Afrika, Asia, au Wahispania huathiriwa zaidi.
Umri: Ingawa lupus inaweza kumpata mtu yeyote, huwa inaonekana sana kati ya miaka 15 hadi 45.
Magonjwa mengine ya kinga: Wale walio na magonjwa mengine ya autoimmune kama rheumatoid arthritis au thyroiditis wana hatari zaidi ya kupata lupus.
Lupus Inavyojitokeza Mwilini
Kwa kuwa lupus ni ugonjwa wa mfumo wa kinga, dalili zake hutofautiana sana baina ya mtu na mtu. Dalili huweza kujitokeza taratibu au ghafla, kuwa za muda mfupi au kudumu kwa muda mrefu. Dalili za kawaida ni pamoja na:
Uchovu mwingi usioelezeka
Maumivu ya viungo na misuli
Upele wa usoni (butterfly rash)
Homa ya mara kwa mara
Mabadiliko ya ngozi baada ya kuonekana na jua
Maumivu ya kifua
Shida za figo
Maumivu ya kichwa na matatizo ya kumbukumbu
Je, Lupus Ina Tiba?
Hakuna tiba ya moja kwa moja ya kuponya lupus, lakini kuna matibabu ya kudhibiti dalili na kuzuia uharibifu wa viungo. Matibabu hayo ni pamoja na:
Madawa ya kupunguza kinga ya mwili (immunosuppressants)
Steroids kwa ajili ya kuzuia uvimbe
Painkillers na dawa za kutuliza homa
Lifestyle changes kama kupumzika vya kutosha, kuepuka msongo wa mawazo na kujikinga na jua
Maswali Yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
Je, lupus huambukiza kutoka kwa mtu mmoja kwenda kwa mwingine?
Hapana, lupus si ugonjwa wa kuambukiza. Hauwezi kuambukizwa kupitia kugusana, kupumua pamoja au chakula.
Ni nini hasa kinachoanzisha lupus?
Lupus huanza kwa sababu ya mchanganyiko wa vinasaba, mazingira, homoni na mabadiliko ya mfumo wa kinga.
Lupus huathiri viungo gani vya mwili?
Huathiri ngozi, figo, moyo, mapafu, ubongo, na viungo vya mwili kama mikono na miguu.
Je, wanawake ndio huathirika zaidi na lupus?
Ndiyo, wanawake hasa walio kati ya miaka 15–45 huathirika zaidi kwa sababu ya homoni za estrogen.
Je, lupus inaweza kupona kabisa?
Hapana, hakuna tiba ya kuponya lupus kabisa, lakini inaweza kudhibitiwa kwa dawa na uangalizi wa kiafya.
Je, mtu anaweza kuishi maisha marefu akiwa na lupus?
Ndiyo, kwa matibabu na ufuatiliaji mzuri wa afya, mtu anaweza kuishi maisha marefu na yenye afya.
Je, miale ya jua inaweza kuamsha lupus?
Ndiyo, mwanga wa jua unaweza kusababisha mlipuko wa dalili kwa watu wenye lupus. Ni muhimu kujikinga na jua.
Je, lupus hurithiwa?
Lupus haurithiwi moja kwa moja, lakini uwezekano wa kupata unaweza kuongezeka kama kuna historia ya familia.
Ni vipimo gani hutumika kugundua lupus?
Vipimo vya damu kama **ANA test**, **anti-dsDNA**, pamoja na uchunguzi wa dalili za mwilini hutumika.
Je, kuna vyakula vya kuepuka kwa mwenye lupus?
Ndiyo, ni vyema kuepuka vyakula vyenye kemikali nyingi, mafuta mabaya, na vyakula vinavyochochea uvimbe mwilini.
Ni lini unapaswa kumwona daktari kuhusu lupus?
Unapaswa kumuona daktari kama una dalili kama uchovu wa kupitiliza, vipele visivyoisha, maumivu ya viungo na homa zisizo na sababu.
Je, lupus inaweza kusababisha utasa kwa wanawake?
Ndiyo, lupus inaweza kuathiri uwezo wa uzazi hasa kama figo zimeathirika au kutokana na dawa za matibabu.
Lupus ni aina ya saratani?
Hapana, lupus si saratani. Ni ugonjwa wa kinga ya mwili kushambulia mwili yenyewe (autoimmune disease).
Je, mtu mwenye lupus anaweza kupata ujauzito?
Ndiyo, lakini anahitaji uangalizi maalum wa daktari kwa sababu lupus inaweza kuathiri ujauzito.
Lupus hutibiwaje?
Kwa kutumia dawa za kudhibiti kinga ya mwili, steroids, dawa za kupunguza uvimbe, na lishe bora.
Ni vipi naweza kuzuia lupus?
Kwa sasa hakuna njia ya kuzuia lupus moja kwa moja, lakini kujiepusha na vichochezi kama mwanga mkali wa jua na msongo wa mawazo kunaweza kusaidia.
Je, mazoezi yanafaa kwa mtu mwenye lupus?
Ndiyo, lakini yafanyike kwa uangalizi wa daktari. Mazoezi mepesi husaidia kupunguza uchovu na maumivu ya viungo.
Lupus huathiri akili au ubongo?
Ndiyo, baadhi ya wagonjwa wa lupus hupatwa na matatizo ya kumbukumbu, mabadiliko ya tabia, au msongo wa mawazo.
Je, lupus inaweza kusababisha kifo?
Ndiyo, ikiwa haitatibiwa au ikiwa viungo muhimu kama figo au moyo vimeathirika sana, inaweza kuhatarisha maisha.
Ni hospitali gani zinahudumia wagonjwa wa lupus Tanzania?
Hospitali kuu kama Muhimbili, Bugando, na KCMC hutoa huduma za kibingwa kwa magonjwa ya kinga kama lupus.
