Panya ni wanyama wadogo ambao mara nyingi huishi karibu na makazi ya binadamu, hasa sehemu zenye chakula na mazingira machafu. Ingawa wanaonekana wadogo na wasio na madhara makubwa, panya ni chanzo kikuu cha magonjwa hatari kwa binadamu. Wanaweza kusambaza magonjwa kupitia mkojo, kinyesi, mate au kwa kubebwa na viroboto (fleas) na kupe wanaowavaa.
Magonjwa Yanayosababishwa na Panya
1. Tauni (Plague)
Husababishwa na bakteria Yersinia pestis.
Huenezwa kupitia kung’atwa na viroboto wanaoishi kwenye panya walioambukizwa.
Dalili: homa ya ghafla, uvimbe wa tezi, maumivu makali na uchovu.
Ni ugonjwa hatari sana unaoweza kusababisha kifo endapo hautatibiwa haraka.
2. Leptospirosis
Huenezwa na mkojo wa panya waliombukizwa, hasa maji au udongo uliotokwa na panya.
Dalili: homa, maumivu ya misuli, maumivu ya kichwa, macho kuwa mekundu na wakati mwingine figo au ini kushindwa kufanya kazi.
3. Hantavirus
Hutokana na kuvuta vumbi lenye mkojo au kinyesi cha panya walioambukizwa.
Dalili: homa, kikohozi, kupumua kwa shida na kushindwa kwa mapafu.
4. Lymphocytic Choriomeningitis (LCMV)
Huenezwa na mkojo, mate au kinyesi cha panya wa nyumbani.
Dalili: homa, maumivu ya kichwa, kichefuchefu, na huweza kuathiri mfumo wa fahamu.
5. Salmonellosis
Husababishwa na kula chakula au maji yaliyochafuliwa na kinyesi cha panya.
Dalili: kuharisha, homa, maumivu ya tumbo na kichefuchefu.
Dalili za Magonjwa kutoka kwa Panya
Homa ya ghafla na baridi kali.
Maumivu ya misuli na viungo.
Kichefuchefu na kutapika.
Kuharisha.
Uvimbe wa tezi au ngozi.
Shida za kupumua.
Jinsi ya Kujikinga na Magonjwa kutoka kwa Panya
Usafi wa Mazingira
Safisha makazi mara kwa mara, hakikisha hakuna uchafu au chakula kilichotapakaa.
Funga vizuri vyombo vya chakula na taka.
Kuzuia Panya Kuingia Ndani
Funika mashimo, nyufa au mianya ambayo panya wanaweza kupita.
Tumia mitego au sumu salama ya kuua panya pale inapohitajika.
Usafi wa Chakula na Maji
Epuka kula chakula kisichohifadhiwa vizuri.
Kunywa maji safi na salama tu.
Kinga Binafsi
Vaeni glavu unaposhughulika na taka au kufagia sehemu zenye uwezekano wa mkojo/kinyesi cha panya.
Epuka kushika panya waliokufa kwa mikono mitupu.
Maswali Yaulizwayo (FAQs)
Je, panya huambukiza ugonjwa kwa kuguswa tu?
Hapana, si lazima kwa kugusana. Mara nyingi maambukizi hutokana na mkojo, kinyesi, mate au viroboto wanaobeba vijidudu kutoka kwa panya walioambukizwa.
Ni ugonjwa gani hatari zaidi unaosababishwa na panya?
Ugonjwa wa tauni (plague) ndio hatari zaidi kwa sababu unaweza kuenea kwa kasi na kusababisha vifo vingi endapo hautadhibitiwa mapema.
Nawezaje kujua kama maji yamechafuliwa na panya?
Ni vigumu kutambua kwa macho. Njia salama ni kuchemsha maji, kutumia dawa ya kutibu maji au kunywa maji kutoka vyanzo vinavyoaminika pekee.
Je, sumu ya panya ni njia bora ya kuua panya?
Ndiyo, lakini ni lazima zitumike kwa uangalifu mkubwa ili zisilete madhara kwa watoto, wanyama wa kufugwa au mazingira.
Wapi panya hupendelea kuishi karibu na binadamu?
Sehemu zenye chakula, taka zilizotupwa hovyo, mashimo, ghala, jikoni na sehemu zenye unyevunyevu.
Je, leptospirosis inaweza kuua?
Ndiyo, endapo haitatibiwa mapema inaweza kusababisha kushindwa kwa ini au figo na kusababisha kifo.
Ni wanyama wengine gani wanaoweza kusambaza magonjwa kama panya?
Mbali na panya, popo, nyoka, na wanyama wengine wa porini pia wanaweza kusambaza baadhi ya magonjwa hatari.
Je, paka anaweza kusaidia kupunguza panya nyumbani?
Ndiyo, paka ni adui wa asili wa panya na husaidia kupunguza uwepo wao, lakini haitoshi bila kudumisha usafi.
Je, dalili za tauni hujitokeza baada ya muda gani?
Kwa kawaida dalili hujitokeza kati ya siku 2–6 baada ya kuambukizwa.
Je, chanjo ipo dhidi ya magonjwa ya panya?
Kwa baadhi ya magonjwa kama leptospirosis, chanjo ipo kwa wanyama, lakini kwa binadamu kinga kuu ni usafi na kujikinga na maambukizi.
Nawezaje kumtibu mtu aliyeumwa na panya?
Ni muhimu kwenda hospitali mara moja kwa uchunguzi na tiba sahihi. Usijaribu kujitibu nyumbani bila ushauri wa daktari.
Je, panya wanaweza kusababisha mzio (allergy)?
Ndiyo, manyoya na mkojo wa panya vinaweza kusababisha mzio kwa baadhi ya watu.
Kwa nini panya wanavutwa zaidi na makazi ya binadamu?
Kwa sababu wanapata chakula kirahisi, joto, na sehemu za kujificha.
Ni dalili gani za leptospirosis ambazo watu hupuuza?
Maumivu ya misuli na macho kuwa mekundu mara nyingi hupuuziwa, lakini vinaweza kuashiria ugonjwa huu.
Je, ugonjwa wa hantavirus upo Afrika Mashariki?
Kuna visa vichache vilivyothibitishwa, lakini bado ni nadra ikilinganishwa na leptospirosis na tauni.
Nawezaje kupunguza uwepo wa panya shambani?
Tumia mbinu za kilimo bora, weka miti mbali na ghala, linda mazao vizuri na weka mitego shambani.
Je, watoto wako kwenye hatari kubwa zaidi ya kupata magonjwa kutoka kwa panya?
Ndiyo, kwa sababu mara nyingi wanacheza hovyo na wana kinga dhaifu zaidi ukilinganisha na watu wazima.
Je, kuna dawa maalum za kutibu magonjwa ya panya?
Ndiyo, lakini hutegemea ugonjwa husika. Mfano, antibiotiki hutumika kwa tauni na leptospirosis. Tiba inapaswa kutolewa na daktari.
Ni hatua gani ya haraka kuchukua nikiona panya nyumbani?
Weka mitego, tumia dawa salama ya kufukuza panya, hakikisha usafi na funga mianya wanayoweza kuingia.
