Sikoseli ni mojawapo ya magonjwa ya damu ya kurithi yanayoathiri sana jamii nyingi barani Afrika, ikiwemo Tanzania. Licha ya kuwa ugonjwa huu upo kwa kiwango kikubwa, bado kuna watu wengi ambao hawaujui au wanauelewa vibaya.
Sikoseli ni Ugonjwa Gani?
Sikoseli (kwa Kiingereza: Sickle Cell Disease) ni ugonjwa wa kurithi unaosababishwa na mabadiliko ya jeni yanayoathiri hemoglobini — protini inayopatikana kwenye chembe nyekundu za damu inayobeba oksijeni mwilini. Kwa mtu mwenye sikoseli, chembe za damu huwa na umbo la “mundu” (sickle-shaped), badala ya kuwa duara kama kawaida.
Seli hizi za mundu huishi kwa muda mfupi (takriban siku 10-20 badala ya siku 120) na hushindwa kupita kwenye mishipa midogo ya damu, hivyo kusababisha kuziba kwa mishipa, maumivu makali, na matatizo mengine ya kiafya.
Chanzo cha Sikoseli
Sikoseli husababishwa na urithi wa jeni yenye kasoro kutoka kwa wazazi wote wawili. Ikiwa mzazi mmoja tu ndiye anayeibeba jeni hiyo, mtoto hupata kile kinachoitwa “trait” ya sikoseli (sickle cell trait), lakini siyo ugonjwa kamili.
Aina za Sikoseli
HbSS: Hii ndiyo aina kali zaidi ya sikoseli, ambapo mtoto anakuwa amerithi jeni za sikoseli kutoka kwa wazazi wote wawili.
HbSC: Mtoto amerithi jeni ya S kutoka kwa mzazi mmoja na jeni ya C kutoka kwa mwingine — ni ya wastani kwa ukali.
HbS Beta Thalassemia: Aina nyingine ambayo huathiri namna mwili unavyotengeneza hemoglobini.
Dalili za Sikoseli
Dalili kuu huanza kujitokeza utotoni na ni pamoja na:
Maumivu makali ya mara kwa mara (sickle cell crisis)
Uchovu mkubwa
Upungufu wa damu (anemia)
Kuvimba kwa mikono na miguu
Homa au maambukizi ya mara kwa mara
Kuweka manjano kwenye macho na ngozi (jaundice)
Ukuaji wa polepole kwa watoto
Kushindwa kusafiri kwa muda mrefu au kuishi kwenye baridi kali
Madhara ya Sikoseli kwa Afya
Kiharusi (stroke): Husababishwa na kuziba kwa mishipa ya damu kwenye ubongo.
Uharibifu wa viungo: Hasa figo, ini, moyo na mapafu.
Shida za macho: Kama vile uoni hafifu au upofu.
Maambukizi ya mara kwa mara: Hasa kwa watoto.
Shida za uzazi: Kwa wanaume na wanawake.
Jinsi ya Kugundua Sikoseli
Vipimo maalum vya damu hufanywa ili kugundua kama mtu ana ugonjwa wa sikoseli au ana trait tu. Kipimo kinachotumika zaidi ni Hemoglobin Electrophoresis, ambacho huchunguza aina ya hemoglobini katika damu ya mtu.
Matibabu ya Sikoseli
Hakuna tiba kamili ya sikoseli, lakini kuna njia nyingi za kudhibiti ugonjwa huu:
Hydroxyurea: Dawa inayosaidia kupunguza idadi ya mashambulizi ya maumivu.
Foliki asidi: Husaidia kuongeza uzalishaji wa chembechembe nyekundu za damu.
Damu bandia (blood transfusion): Hutolewa kwa wagonjwa wenye anemia kali au waliopata kiharusi.
Kupandikiza uboho (bone marrow transplant): Inaweza kuponya kabisa lakini si rahisi kupatikana na ina hatari zake.
Chanjo na dawa za kuzuia maambukizi: Kama vile penicillin kwa watoto.
Jinsi ya Kujikinga na Kuishi Vizuri na Sikoseli
Fanya vipimo vya jeni kabla ya kuoa au kuolewa.
Epuka hali zinazoweza kuchochea mashambulizi ya maumivu kama baridi kali, uchovu wa kupindukia, au upungufu wa maji mwilini.
Kunywa maji ya kutosha kila siku.
Kula lishe bora yenye madini na vitamini.
Hudhuria kliniki mara kwa mara kwa ufuatiliaji wa afya.
Jiunge na vikundi vya msaada kwa wagonjwa wa sikoseli.
Maswali yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
Sikoseli ni ugonjwa wa aina gani?
Ni ugonjwa wa kurithi unaoathiri chembe nyekundu za damu na husababisha upungufu wa damu, maumivu makali, na matatizo ya viungo mbalimbali.
Je, sikoseli inaambukiza?
Hapana. Sikoseli si ugonjwa wa kuambukiza. Ni ugonjwa wa kurithi.
Ni lini dalili za sikoseli huanza kuonekana?
Dalili huanza kuonekana utotoni, mara nyingi kuanzia miezi 4 hadi 6 baada ya kuzaliwa.
Je, sikoseli ina tiba?
Kwa sasa, tiba pekee inayoweza kuponya kabisa ni kupandikiza uboho, lakini si watu wote wanaopata huduma hiyo.
Mtu mwenye trait ya sikoseli anaweza kuugua?
Kwa kawaida hapati dalili lakini anaweza kurithisha jeni ya sikoseli kwa watoto.
Sikoseli husababisha kifo?
Inaweza kusababisha vifo ikiwa haitadhibitiwa, hasa kutokana na matatizo kama kiharusi, maambukizi, au upungufu mkubwa wa damu.
Vipimo gani hutumika kugundua sikoseli?
Hemoglobin electrophoresis ni kipimo kikuu kinachothibitisha uwepo wa ugonjwa wa sikoseli au trait.
Je, watoto wote wanaopimwa wakigundulika na trait ya sikoseli watapata ugonjwa?
Hapana. Trait ina maana mtoto anayo jeni ya sikoseli kutoka kwa mzazi mmoja, lakini si mgonjwa.
Je, kuna umuhimu wa kupima kabla ya kuoana?
Ndiyo. Kupima kabla ya kuoana husaidia kuepuka kuzaa watoto wenye ugonjwa wa sikoseli.
Ni aina gani ya lishe inafaa kwa mgonjwa wa sikoseli?
Lishe yenye madini chuma, foliki asidi, matunda, mboga mbichi na maji mengi inashauriwa.
Hydroxyurea ni dawa ya aina gani?
Ni dawa inayopunguza mashambulizi ya maumivu na kuongeza seli nyekundu zenye afya.
Je, wagonjwa wa sikoseli wanaweza kuoa au kuolewa?
Ndiyo, lakini wanashauriwa kupima na kupata ushauri kabla ya kuzaa watoto.
Je, mtoto anaweza kupona sikoseli bila matibabu?
Hapana. Bila matibabu na ufuatiliaji wa karibu, hali inaweza kuwa mbaya zaidi.
Sikoseli huathiri maisha ya kila siku?
Ndiyo, hasa wakati wa mashambulizi ya maumivu au upungufu mkubwa wa damu.
Wagonjwa wa sikoseli wanaweza kufanya kazi au kusoma kawaida?
Ndiyo, kwa uangalizi mzuri wa afya, wanaweza kuishi maisha ya kawaida.
Je, baridi husababisha mashambulizi ya sikoseli?
Ndiyo. Baridi kali ni moja ya visababishi vya mashambulizi ya maumivu.
Ni nchi gani zina wagonjwa wengi wa sikoseli?
Nchi nyingi za Afrika, ikiwemo Tanzania, Nigeria na DRC, zina idadi kubwa ya wagonjwa.
Ni taasisi gani zinazosaidia wagonjwa wa sikoseli?
Zipo taasisi nyingi kama Sickle Cell Foundation of Tanzania na hospitali za rufaa.
Je, mtu anaweza kuwa na sikoseli na asiwe anajua?
Ndiyo. Ndio maana vipimo ni muhimu hata kama mtu hana dalili dhahiri.
Watoto wanaoishi na sikoseli wanahitaji chanjo gani maalum?
Ndiyo, wanahitaji chanjo dhidi ya bakteria kama pneumococcus na Haemophilus influenzae.
