Seli mundu (au sickle cell disease kwa Kiingereza) ni ugonjwa wa kurithi unaoathiri chembechembe nyekundu za damu. Ni ugonjwa unaosababisha seli za damu kuwa na umbo la mwezi mwandamo au “mundu”, badala ya kuwa na umbo la mviringo kama kawaida. Hali hii huathiri uwezo wa seli hizo kusafirisha oksijeni mwilini na kusababisha matatizo mbalimbali kiafya.
SeliMundu Ni Nini?
Seli mundu ni aina ya ugonjwa wa damu unaosababishwa na mabadiliko ya kijeni kwenye chembe za damu nyekundu. Mtu hupata ugonjwa huu kwa kurithi jeni ya selimundu kutoka kwa wazazi wote wawili. Ikiwa mtu atarithi jeni kutoka kwa mzazi mmoja, basi huwa na kile kinachoitwa “trait” ya selimundu, na mara nyingi haonyeshi dalili za ugonjwa lakini anaweza kurithisha kwa watoto wake.
Dalili za SeliMundu
Dalili za selimundu zinaweza kutofautiana kati ya mtu mmoja na mwingine, lakini mara nyingi hujumuisha:
Maumivu makali ya mara kwa mara (crises)
Uchovu wa kupindukia
Kupungua kwa damu (anemia)
Kuvimba kwa mikono na miguu
Maambukizi ya mara kwa mara
Ukuaji wa polepole kwa watoto
Macho ya manjano (dalili ya uharibifu wa ini)
Shida za kupumua na moyo
Sababu za SeliMundu
Chanzo kikuu cha selimundu ni mabadiliko ya vinasaba. Watu wawili wanaobeba jeni ya selimundu (sickle cell trait) wanaweza kumpa mtoto wao ugonjwa huu ikiwa wote wawili watachangia jeni hiyo. Hakuna mazingira yanayosababisha selimundu; ni ugonjwa wa kurithi tu.
Madhara ya SeliMundu
Uharibifu wa viungo: Mzunguko duni wa damu unaweza kuathiri viungo kama figo, ini, na moyo.
Kiharusi: Watoto wenye selimundu wako kwenye hatari kubwa ya kupata kiharusi.
Uharibifu wa macho: Kuathiri retina na kusababisha matatizo ya kuona.
Maambukizi ya mara kwa mara: Uwezo mdogo wa kupambana na vimelea.
Shida katika uzazi: Wanaume au wanawake wenye selimundu wanaweza kuwa na matatizo ya uzazi.
Tiba ya SeliMundu
Hakuna tiba kamili ya selimundu, lakini kuna njia za kudhibiti dalili:
Dawa: Kama vile Hydroxyurea kusaidia kupunguza mashambulizi ya maumivu.
Kupandikiza uboho (bone marrow transplant): Njia pekee inayoweza kuponya kabisa selimundu, lakini inapatikana kwa nadra.
Lishe bora na maji ya kutosha: Hupunguza uwezekano wa mashambulizi.
Antibiotiki na chanjo: Kuzuia maambukizi kwa watoto.
Matunzo ya mara kwa mara ya kiafya: Kufuatilia hali ya mgonjwa na kuzuia madhara makubwa.
Jinsi ya Kujikinga
Kwa kuwa selimundu ni ugonjwa wa kurithi, njia bora ya kujikinga ni kupitia elimu na uchunguzi kabla ya ndoa:
Vipimo vya kubaini jeni ya selimundu kabla ya kuoana
Kuelimika kuhusu hatari ya kurithisha ugonjwa kwa watoto
Kushiriki kwenye vikundi vya msaada na elimu ya afya ya jamii
Maswali yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
Ni nini maana ya selimundu?
Selimundu ni ugonjwa wa kurithi unaoathiri chembe nyekundu za damu na kuzifanya ziwe na umbo la mundu badala ya duara la kawaida.
Je, selimundu inaweza kuambukizwa?
Hapana. Selimundu si ugonjwa wa kuambukiza bali ni wa kurithi.
Ni nani yuko kwenye hatari zaidi ya kupata selimundu?
Watu ambao wazazi wote wawili wana jeni ya selimundu wako kwenye hatari zaidi.
Dalili za selimundu huanza lini?
Dalili huanza kuonekana utotoni, mara nyingi kabla ya mtoto kufikisha mwaka mmoja.
Je, kuna tiba ya kudumu ya selimundu?
Tiba pekee inayoweza kuponya kabisa ni kupandikiza uboho, lakini ni nadra kufanikishwa.
Hydroxyurea inafanya kazi gani kwa wagonjwa wa selimundu?
Dawa hii husaidia kupunguza mashambulizi ya maumivu na kuongeza seli nyekundu zenye afya.
Je, selimundu inaweza kuathiri uwezo wa kupata watoto?
Ndiyo, inaweza kusababisha matatizo ya uzazi kwa wanaume na wanawake.
Mtu mwenye trait ya selimundu anaweza kuugua?
Kwa kawaida hapati dalili, lakini anaweza kurithisha jeni kwa watoto.
Je, wagonjwa wa selimundu wanaweza kuishi maisha marefu?
Ndiyo, kwa matibabu sahihi na uangalizi wa karibu, wanaweza kuishi maisha marefu na yenye afya.
Selimundu huathiri viungo gani zaidi?
Huusababisha uharibifu kwa viungo kama figo, ini, moyo na macho.
Ni vyakula gani vinafaa kwa mgonjwa wa selimundu?
Lishe bora yenye madini chuma, vitamini C na maji ya kutosha husaidia sana.
Watoto wanaoishi na selimundu wanahitaji chanjo maalum?
Ndiyo, wanahitaji chanjo dhidi ya bakteria wanaosababisha maambukizi.
Je, ni lazima mgonjwa wa selimundu aepuke michezo?
Hapana, lakini wanapaswa kuepuka shughuli za nguvu kupita kiasi na kujilinda dhidi ya baridi.
Je, upandikizaji wa uboho ni salama kwa watoto?
Ni salama ikiwa utafanyika kwa usahihi na kufuatiliwa kitaalamu, lakini una hatari zake.
Je, mjamzito mwenye selimundu ana hatari gani?
Anaweza kupata matatizo ya mimba kama upungufu mkubwa wa damu na shinikizo la damu.
Vipimo gani vinatumika kugundua selimundu?
Hemoglobin electrophoresis ni kipimo maalum kinachothibitisha uwepo wa jeni ya selimundu.
Je, mtu anaweza kuwa na selimundu bila kujua?
Ndiyo, hasa ikiwa ana “trait” tu ya ugonjwa huu bila dalili dhahiri.
Ni mara ngapi mgonjwa wa selimundu anatakiwa kwenda hospitali?
Anapaswa kuhudhuria kliniki mara kwa mara kwa uchunguzi na ushauri wa kiafya.
Ni mashirika gani yanatoa msaada kwa wagonjwa wa selimundu?
Mashirika mengi ya afya ya jamii, WHO, na NGO mbalimbali hutoa msaada na elimu.
Je, kuna chanjo ya kuzuia selimundu?
Hapana. Hakuna chanjo ya selimundu kwa sasa, lakini elimu na vipimo vya jeni husaidia kuzuia kurithisha.
