Matende ni ugonjwa unaojulikana kitaalamu kama Lymphatic Filariasis. Ni moja ya magonjwa ya kitropiki ambayo huathiri mfumo wa limfu (lymphatic system), na mara nyingi husababisha kuvimba kwa miguu, mikono, au sehemu za siri kama mapumbu kwa wanaume. Ugonjwa huu husababishwa na minyoo midogo sana (filarial worms) ambao huenezwa na mbu.
Sababu Zinazosababisha Matende
Minyoo ya filaria
Aina kuu ya minyoo wa filaria wanaosababisha matende ni:
Wuchereria bancrofti – ndiye anayesababisha asilimia 90 ya kesi za matende duniani.
Brugia malayi na Brugia timori – husababisha asilimia ndogo ya kesi.
Kuambukizwa kupitia mbu
Mbu huambukizwa kwa kunyonya damu ya mtu mwenye minyoo wa filaria.
Baadaye, mbu huyo humwambukiza mtu mwingine anapomng’ata.
Minyoo hutumia mfumo wa limfu kama makazi yao na baada ya muda huleta madhara makubwa.
Maisha katika maeneo yenye mbu wengi
Watu wanaoishi maeneo ya tropiki yenye mbu wengi na usafi duni wako kwenye hatari zaidi.
Kukosa kinga au matibabu ya mapema
Watu wasiochukua tahadhari au waliochelewa kupata matibabu wana nafasi kubwa ya kupata uvimbe mkubwa (matende).
Dalili za Matende
Kuvimba kwa miguu au mapumbu (kwa wanaume).
Maumivu sehemu zilizoathirika.
Ngozi kuwa nene au kuwa kama ya tembo (hence the name elephantiasis).
Homa ya mara kwa mara.
Kuvimba kwa tezi za limfu.
Madhara ya Matende
Ulemavu wa kudumu.
Kupungua kwa uwezo wa kufanya kazi.
Msononeko na matatizo ya kisaikolojia kutokana na muonekano.
Maambukizi ya mara kwa mara ya ngozi.
Jinsi ya Kujikinga na Matende
Kulala ndani ya neti yenye dawa ya kuua mbu.
Kunyunyizia dawa za kuua mbu kwenye mazingira.
Kuepuka kusimama kwenye maji yaliotuama.
Kushiriki katika kampeni za kitaifa za kutoa dawa za minyoo ya matende.
Kuvaa nguo ndefu kufunika mwili usiumwe na mbu.
Matibabu ya Matende
Dawa za kuua minyoo
Diethylcarbamazine (DEC), Ivermectin, na Albendazole hutumika kuua minyoo na kuzuia kuenea zaidi kwa ugonjwa.
Huduma ya afya ya ngozi na mguu
Kuosha miguu na mikono mara kwa mara kwa sabuni.
Kutibu vidonda vinavyotokea kwa haraka.
Upasuaji
Kwa wale walio na uvimbe mkubwa wa mapumbu au miguu, upasuaji husaidia kurejesha umbo la kawaida.
Dawa za kupunguza maumivu na uvimbe
Kama vile paracetamol au dawa za kutuliza maumivu.
Maswali na Majibu (FAQs)
Matende ni nini hasa?
Matende ni ugonjwa unaosababishwa na minyoo wa filaria ambao huathiri mfumo wa limfu na kusababisha uvimbe mkubwa mwilini.
Je, matende huambukizwa vipi?
Huambukizwa kupitia kung’atwa na mbu aliyeambukizwa minyoo wa filaria.
Je, mtu anaweza kupona kabisa matende?
Ndiyo, iwapo utapata matibabu mapema, unaweza kupona. Hata hivyo, uvimbe mkubwa unaweza kuhitaji upasuaji.
Matende yanaweza kuua?
Si kawaida kuua moja kwa moja, lakini madhara yake kiafya na kisaikolojia yanaweza kuwa makubwa.
Je, watoto wanaweza kuambukizwa matende?
Ndiyo, hasa kama wanaishi kwenye maeneo yenye mbu wengi na hawajalindwa ipasavyo.
Ni dawa gani hutumika kutibu matende?
DEC, Ivermectin, na Albendazole ni dawa kuu zinazotumika.
Naweza kuzuiaje kuambukizwa matende?
Kwa kutumia neti, kunyunyizia dawa ya mbu, na kushiriki kwenye kampeni za dawa.
Matende yanaweza kuathiri sehemu za siri?
Ndiyo, hasa kwa wanaume ambapo mapumbu yao huweza kuvimba sana.
Je, kuna tiba ya asili ya matende?
Hakuna tiba ya asili iliyo thibitishwa kisayansi, lakini usafi wa ngozi huweza kusaidia kupunguza maambukizi ya sekondari.
Kuvimba kwa mguu mmoja ni matende?
Inawezekana, lakini ni vizuri kufanya vipimo ili kujua sababu kamili.
Matende yanapatikana wapi zaidi?
Yanaenea zaidi katika nchi za tropiki kama Tanzania, hasa maeneo ya pwani, vijijini, na yenye mbu wengi.
Mbu gani hueneza matende?
Aina tofauti kama *Culex*, *Anopheles*, na *Aedes* wanaweza kueneza minyoo wa filaria.
Je, mtu aliyeambukizwa anaweza kumuambukiza mwingine moja kwa moja?
Hapana, maambukizi yanatokea tu kupitia mbu aliyeambukizwa.
Ni muda gani dalili huanza kuonekana baada ya kuambukizwa?
Dalili huweza kuchukua miezi hadi miaka kuonekana baada ya kuambukizwa.
Upasuaji wa matende hufanywaje?
Ni upasuaji wa kuondoa tishu zilizovimba sana au kurudisha maumbile ya kawaida ya mwili.
Je, wanaume huathirika zaidi na matende?
Wanaume na wanawake wote huathirika, lakini uvimbe wa mapumbu kwa wanaume huonekana zaidi.
Matende yanaweza kuzuiliwa kitaifa?
Ndiyo, kupitia kampeni za kitaifa za utoaji wa dawa za kinga.
Je, kuna chanjo ya matende?
Hapana kwa sasa, lakini utafiti unaendelea.
Je, matende husababisha utasa?
Si moja kwa moja, lakini madhara ya muda mrefu kwenye mfumo wa uzazi yanaweza kutokea.
Matende yana uhusiano na HIV au UKIMWI?
Hapana, ni magonjwa tofauti kabisa yanayoenezwa kwa njia tofauti.
