Kiharusi ni hali ya dharura ya kiafya inayotokea pale damu inaposhindwa kufika kwenye sehemu ya ubongo, na hivyo kusababisha seli za ubongo kufa kwa haraka. Watu wengi hufikiri kuwa kiharusi ni ugonjwa unaowapata wazee tu, lakini ukweli ni kwamba kiarusi kinaweza kumpata mtu yeyote, hata vijana.
Kiharusi ni Nini?
Kiharusi ni hali inayotokea pale ambapo usambazaji wa damu katika ubongo unakatizwa, kwa sababu ya kuziba kwa mshipa wa damu (ischemic stroke) au kupasuka kwa mshipa wa damu (hemorrhagic stroke). Bila damu, seli za ubongo hukosa oksijeni na virutubisho muhimu na huanza kufa ndani ya dakika chache.
Aina za Kiharusi
Ischemic Stroke
Hii ndiyo aina ya kawaida, inayotokea pale mshipa wa damu unapozibwa na ganda la damu au mafuta.
Hemorrhagic Stroke
Hutokea pale mshipa wa damu unapotoboka na damu kumwagika kwenye ubongo.
Transient Ischemic Attack (TIA)
Hujulikana pia kama “kiharusi kidogo” au mini stroke, dalili hudumu kwa muda mfupi lakini ni ishara kubwa ya hatari ya kiharusi kikubwa.
Mambo Usiyoajua Kuhusu Kiharusi
1. Kiharusi si cha watu wazee tu
Ingawa hatari huongezeka kadri mtu anavyozeeka, vijana na hata watoto wanaweza kupata kiharusi hasa kama wana matatizo ya moyo au shinikizo la damu.
2. Kiharusi ni ya pili kwa kusababisha vifo duniani
Baada ya magonjwa ya moyo, kiharusi ni moja ya visababishi vikuu vya vifo na ulemavu duniani.
3. Kiharusi kinaweza kutokea ghafla pasipo maumivu
Watu wengi hudhani lazima kuwe na maumivu makali, lakini mara nyingi kiharusi hutokea bila maumivu, hasa ischemic stroke.
4. Dalili za mwanzo huweza kupotea kisha kurudi
Katika TIA, mtu anaweza kupata dalili za kiharusi kwa dakika au saa kisha zipotee – lakini hii ni onyo la dharura ya kiafya.
5. Wanawake wako kwenye hatari zaidi kuliko wanaume
Wanawake, hasa wakati wa ujauzito, kutumia vidonge vya kupanga uzazi, au wakiwa na shinikizo la damu, wako kwenye hatari zaidi ya kiharusi.
6. Shinikizo la damu ni adui namba moja
Karibu 80% ya visa vya kiharusi husababishwa na shinikizo la damu lisilodhibitiwa.
7. Kiharusi kinaweza kuathiri hisia na tabia
Baada ya kiharusi, mtu anaweza kuwa na mabadiliko ya tabia, hasira, huzuni, au hata magonjwa ya akili kama depression.
8. Mtu aliyepata kiharusi anaweza kupona kabisa
Kulingana na haraka ya matibabu, baadhi ya watu hupona kabisa na kurudia hali ya kawaida.
Dalili za Kiharusi
Kudhoofika ghafla kwa uso, mkono au mguu, hasa upande mmoja wa mwili
Kukosa uwezo wa kuzungumza au kuelewa maneno
Kizunguzungu au kupoteza mwelekeo
Maumivu makali ya kichwa yasiyo ya kawaida
Kupoteza uwezo wa kuona kwa jicho moja au yote mawili
Kukohoa damu au kushindwa kumeza
F.A.S.T: Njia ya Haraka Kutambua Kiharusi
F (Face) – Muulize mtu atabasamu. Je, upande mmoja wa uso wake umeshuka?
A (Arms) – Ainue mikono yote miwili. Je, mkono mmoja umeshindwa kuinuka?
S (Speech) – Aseme sentensi fupi. Je, anachanganyikiwa au kushindwa kuzungumza vizuri?
T (Time) – Ikiwa kuna dalili yoyote hapo juu, kimbiza hospitali mara moja.
Hatari Zinazochangia Kiharusi
Shinikizo la damu
Kisukari
Kuvuta sigara
Unene uliopitiliza
Kukosa mazoezi
Matumizi ya pombe
Msongo wa mawazo
Historia ya familia ya kiharusi au magonjwa ya moyo
Tiba ya Kiharusi
Dawa za kuvunja ganda la damu (kwa ischemic stroke)
Upasuaji – kwa hemorrhagic stroke au kuondoa damu iliyomwagika
Fiziotherapia – kurejesha nguvu za misuli
Mazoezi ya kuongea – kwa waliopoteza uwezo wa kuzungumza
Ushauri wa kisaikolojia – kwa walioathiriwa kihisia
Jinsi ya Kujikinga na Kiharusi
Dhibiti shinikizo la damu
Fanya mazoezi angalau dakika 30 kila siku
Kula vyakula vyenye afya (matunda, mboga, vyakula visivyo na mafuta mengi)
Acha kuvuta sigara na kutumia pombe kupita kiasi
Pima afya yako mara kwa mara
Dhibiti kisukari na kolesteroli
Punguza msongo wa mawazo
Maswali Yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
Je, kiharusi kinaweza kutibika?
Ndiyo, kama kikigundulika mapema. Ischemic stroke hasa huweza kutibika kwa dawa za dharura ndani ya masaa 3 hadi 4.5.
Je, mtu aliyepona kiharusi anaweza kupata tena?
Ndiyo. Bila kuchukua tahadhari, mtu aliyepona ana nafasi kubwa ya kupata kiharusi tena.
Je, watoto wanaweza kupata kiharusi?
Ndiyo, hasa kama wana matatizo ya moyo au kasoro za mishipa ya damu.
Je, kuna vyakula vya kusaidia kuzuia kiharusi?
Ndiyo. Matunda, mboga, samaki, karanga, mafuta ya zeituni, na maji ya kutosha husaidia kupunguza hatari.
Je, kiharusi husababishwa na mapepo au uchawi?
Hapana. Kiharusi ni ugonjwa wa kiafya unaosababishwa na matatizo ya mishipa ya damu na mfumo wa damu.
