Sickle cell, au selimundu kwa Kiswahili, ni ugonjwa wa kurithi unaoathiri chembe nyekundu za damu. Katika hali ya kawaida, chembe nyekundu za damu huwa na umbo la duara na ni laini, lakini kwa watu wenye selimundu, chembe hizi huwa na umbo la hilali au mundu, na huwa ngumu na hazipiti kwa urahisi kwenye mishipa ya damu. Hali hii huleta matatizo mengi kiafya, hasa maumivu, upungufu wa damu, na matatizo ya viungo.
Dalili za Ugonjwa wa Sickle Cell (Selimundu)
Maumivu makali ya mara kwa mara (Crisis ya Sickle Cell) – Hili ndilo dalili kuu na huweza kuanzia sehemu yoyote ya mwili, hasa kifua, tumbo, mgongo, na viungo.
Upungufu wa damu sugu (anemia) – Selimundu huharibu chembe nyekundu haraka zaidi, hivyo mgonjwa huwa na damu kidogo muda mwingi.
Uchovu usio wa kawaida – Kwa sababu ya upungufu wa damu, mgonjwa huhisi kuchoka haraka.
Ngozi kuwa ya njano (jaundice) – Hii hutokana na kuvunjika kwa chembe nyekundu kwa haraka na huchangia manjano kwenye macho au ngozi.
Kuumwa mara kwa mara na maambukizi – Mfumo wa kinga huwa dhaifu.
Uvimbaji wa mikono na miguu (hand-foot syndrome) – Hutokea hasa kwa watoto wadogo.
Kukuwa polepole kwa watoto – Wanaosumbuliwa na sickle cell hukua kwa kasi ndogo kuliko kawaida.
Tatizo la kuona – Sickle cell huweza kuathiri mishipa ya macho.
Kupungukiwa na hamu ya kula – Hasa wakati wa “crisis”.
Mapigo ya moyo kwenda kasi – Kwa sababu ya anemia, moyo hufanya kazi zaidi.
Sababu za Ugonjwa wa Sickle Cell
Urithi kutoka kwa wazazi – Hii ndiyo sababu kuu. Mtoto hupata selimundu ikiwa mzazi mmoja au wote wawili wana vinasaba (genes) vya ugonjwa huu.
Uhusiano wa karibu wa damu kati ya wazazi – Kuoa au kuolewa na ndugu wa damu huongeza uwezekano wa watoto kurithi ugonjwa huu.
Kuwa na vinasaba vya AS, SS au SC – Hii huonyesha uwezekano wa kuathirika au kubeba ugonjwa bila dalili (carrier).
Tiba ya Ugonjwa wa Sickle Cell
Ingawa hakuna tiba ya kudumu ya selimundu kwa sasa (isipokuwa kwa baadhi kwa kutumia upandikizaji wa uboho – bone marrow transplant), kuna njia mbalimbali za kudhibiti dalili:
Dawa ya Hydroxyurea – Husaidia kupunguza maumivu na kupunguza idadi ya crisis.
Kutumia dawa za kupunguza maumivu (painkillers) – Kama vile paracetamol au ibuprofen.
Damu ya akiba (blood transfusion) – Hutolewa kwa wagonjwa walio na anemia kali au tatizo sugu.
Kunywa maji ya kutosha kila siku – Husaidia kuzuia seli kugandana na kusababisha maumivu.
Kula vyakula bora na vyenye madini ya chuma – Husaidia kuimarisha damu.
Kinga dhidi ya maambukizi – Kwa kutumia antibiotics, chanjo, na usafi binafsi.
Mazoezi mepesi na kupumzika vya kutosha – Husaidia kuimarisha afya kwa ujumla.
Kufuatilia mara kwa mara hospitali – Kupata matibabu mapema kabla hali haijawa mbaya.
Upandikizaji wa uboho (bone marrow transplant) – Njia pekee ya kuondoa ugonjwa huu kabisa kwa baadhi ya wagonjwa wachache.
Ushauri wa kitaalamu wa lishe na afya ya akili – Kwa kusaidia maisha bora ya mgonjwa.
Jinsi ya Kujikinga na Sickle Cell
Kwa kuwa ni ugonjwa wa kurithi, njia za kujikinga ni:
Kupima vinasaba (genotype test) kabla ya kuingia kwenye ndoa.
Kutozaa na mtu mwenye vinasaba vinavyoonyesha hatari ya sickle cell (kama AS na AS, au AS na SS).
Elimu ya afya kuhusu magonjwa ya kurithi.
Maswali yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
1. Sickle Cell ni ugonjwa wa kuambukiza?
Hapana, ni ugonjwa wa kurithi unaopatikana kutoka kwa wazazi kwenda kwa mtoto.
2. Je, sickle cell inatibika kabisa?
Kwa sasa, tiba pekee inayowezekana kuondoa kabisa ugonjwa huu ni upandikizaji wa uboho, lakini si wagonjwa wote wanaofaa kwa tiba hii.
3. Mtu mwenye AS anaweza kuishi maisha ya kawaida?
Ndiyo, AS ni hali ya kubeba vinasaba lakini haionyeshi dalili za ugonjwa. Hata hivyo, ni muhimu kujua vinasaba vya mwenza kabla ya kuzaa.
4. Je, watoto wa wazazi wenye AS na AS wataathirika?
Ndiyo, kuna uwezekano wa asilimia 25 ya kupata mtoto mwenye SS (sickle cell), asilimia 50 kubeba AS, na asilimia 25 kuwa mzima.
5. Ni umri gani dalili za sickle cell huanza kujitokeza?
Mara nyingi huanza kuonekana kati ya miezi 4 hadi 6 baada ya kuzaliwa.
6. Je, sickle cell huweza kuathiri mimba?
Ndiyo, wanawake wenye ugonjwa huu wana hatari ya kupata matatizo wakati wa ujauzito, kama vile upungufu wa damu na maumivu makali.
7. Kuna vyakula maalum kwa wagonjwa wa selimundu?
Ndiyo, wanashauriwa kula vyakula vyenye madini ya chuma, asidi foliki, protini na vitamini nyingi.
8. Je, wagonjwa wa sickle cell wanapaswa kupewa chanjo?
Ndiyo, wanapaswa kupewa chanjo zote muhimu kuzuia maambukizi kama vile pneumonia na homa ya uti wa mgongo.
9. Maumivu ya sickle cell hudumu kwa muda gani?
Hutegemea mtu binafsi – yanaweza kudumu kwa masaa au hata siku kadhaa.
10. Je, sickle cell huweza kusababisha kifo?
Ndiyo, ikiwa haitadhibitiwa vizuri inaweza kusababisha matatizo makubwa yanayoweza kuleta kifo.
11. Kuna tiba ya mitishamba ya sickle cell?
Baadhi ya watu hutumia tiba za asili kupunguza dalili, lakini ni muhimu kushauriana na daktari kabla ya kutumia.
12. Sickle cell huathiri jinsia gani zaidi?
Huathiri jinsia zote kwa usawa.
13. Je, sickle cell husababisha matatizo ya moyo?
Ndiyo, inaweza kuathiri moyo kutokana na upungufu wa damu wa mara kwa mara.
14. Wagonjwa wa sickle cell wanaweza kuishi kwa muda gani?
Kwa uangalizi mzuri, wanaweza kuishi maisha marefu, hata hadi miaka 50 au zaidi.
15. Je, kuna vipimo maalum vya sickle cell?
Ndiyo, vipimo vya haemoglobin electrophoresis husaidia kutambua aina ya vinasaba.
16. Je, sickle cell inaweza kugundulika wakati wa ujauzito?
Ndiyo, kuna vipimo vya kijeni (prenatal testing) ambavyo vinaweza kufanywa kwa fetusi.
17. Je, mtoto anaweza kuambukizwa sickle cell kutoka kwa mzazi mmoja tu?
Hapana, mtoto lazima arithi vinasaba kutoka kwa wazazi wote wawili ili awe na ugonjwa wa sickle cell.
18. Kuna mahospitali yanayobobea na tiba ya sickle cell?
Ndiyo, hospitali nyingi za rufaa na vituo vya afya maalum hutoa huduma kwa wagonjwa wa sickle cell.
19. Ni mara ngapi mgonjwa wa sickle cell anapaswa kuhudhuria kliniki?
Inashauriwa kwenda kliniki mara kwa mara kwa uchunguzi wa afya, angalau kila baada ya miezi 3 au 6.
20. Je, wagonjwa wa sickle cell wanaweza kufanya kazi za kawaida?
Ndiyo, lakini wanapaswa kuepuka mazingira ya baridi sana au shughuli zinazoweza kusababisha uchovu mwingi au msongo wa mawazo.
