Ukimwi (HIV/AIDS) bado ni moja ya changamoto kubwa za kiafya duniani, lakini kwa maendeleo ya kisayansi, watu wanaoishi na virusi vya UKIMWI sasa wanaweza kuishi maisha marefu na yenye afya nzuri. Siri ya mafanikio haya ipo kwenye matumizi sahihi ya dawa za kupunguza makali ya virusi vya ukimwi, maarufu kama ARVs (Antiretroviral drugs).
Vidonge vya Ukimwi ni Nini?
Vidonge vya Ukimwi ni dawa zinazosaidia kupunguza makali ya virusi vya HIV mwilini. Hizi dawa:
Huzuia virusi kuongezeka (kuiga).
Huimarisha kinga ya mwili kwa kuongeza idadi ya seli za CD4.
Hupunguza hatari ya kuambukiza wengine.
Huwezesha maisha marefu na yenye afya.
Makundi Makuu ya Vidonge vya UKIMWI (ARVs)
Vidonge vya Ukimwi hugawanywa katika makundi mbalimbali kulingana na namna vinavyofanya kazi dhidi ya virusi vya HIV:
1. NRTIs (Nucleoside/Nucleotide Reverse Transcriptase Inhibitors)
Mfano wa dawa:
Tenofovir (TDF)
Lamivudine (3TC)
Zidovudine (AZT)
Abacavir (ABC)
Kazi yake:Zuia virusi vya HIV kujizalisha kwa kuingilia kazi ya enzyme ya reverse transcriptase.
2. NNRTIs (Non-Nucleoside Reverse Transcriptase Inhibitors)
Mfano wa dawa:
Efavirenz (EFV)
Nevirapine (NVP)
Etravirine (ETR)
Kazi yake:Huzuia HIV kutumia enzyme ya reverse transcriptase kwa njia tofauti na NRTIs.
3. Integrase Inhibitors (INSTIs)
Mfano wa dawa:
Dolutegravir (DTG)
Raltegravir (RAL)
Kazi yake:Zuia HIV kuchanganya DNA yake na DNA ya seli za binadamu.
4. Protease Inhibitors (PIs)
Mfano wa dawa:
Lopinavir/ritonavir (LPV/r)
Atazanavir (ATV)
Kazi yake:Huzuia virusi kukomaa na kuenea kwa kuzuia enzyme ya protease.
5. Entry/Fusion Inhibitors
Mfano wa dawa:
Enfuvirtide (T-20)
Kazi yake:Huzuia HIV kuingia ndani ya seli ya binadamu.
Mchanganyiko Maarufu wa Vidonge vya UKIMWI
Vidonge vingi vya ARVs hutolewa kwa mchanganyiko wa dawa 2 hadi 3 katika kidonge kimoja kwa urahisi wa matumizi. Hapa chini ni mifano ya mchanganyiko maarufu:
1. TLD (Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir)
Kidonge kimoja kwa siku
Hupendekezwa sana kwa sababu ya ufanisi na madhara madogo
Hutoa kasi ya kupunguza virusi kwa haraka sana
2. TLE (Tenofovir + Lamivudine + Efavirenz)
Ilikuwa mchanganyiko unaotumika sana kabla ya DTG
Bado hutolewa kwa baadhi ya watu hasa wasiohimili DTG
3. AZT + 3TC + NVP/EFV
Inatumika kwa watu wachache wenye matatizo ya figo au walioshindwa kutumia TDF
Vidonge kwa Watoto na Wajawazito
Kwa watoto na wajawazito, kuna vidonge maalum vilivyotengenezwa kwa dozi ndogo na salama, kwa mfano:
Pediatric DTG (maji au tembe za kutafuna)
AZT + 3TC kwa watoto wachanga
TLD kwa wajawazito, ikiwa hakuna sababu ya kiafya kuizuia
Faida za Kila Aina ya Dawa
| Aina ya Dawa | Faida Kuu |
|---|---|
| Tenofovir (TDF) | Ufanisi mkubwa, mara moja kwa siku, huzuia HBV pia |
| Lamivudine (3TC) | Salama sana, inachanganyika na dawa nyingine vizuri |
| Dolutegravir (DTG) | Hupunguza virusi haraka sana, athari chache |
| Efavirenz (EFV) | Imetumika kwa miaka mingi, gharama nafuu |
| Zidovudine (AZT) | Mbadala wa TDF kwa wenye matatizo ya figo |
Je, Dawa Hizi Huchukuliwa kwa Muda Gani?
Huchukuliwa maisha yote.
Hakuna tiba ya kuponya HIV kwa sasa, hivyo ARVs hutumiwa kudhibiti hali hiyo maisha yote.
Kusitisha dawa huongeza virusi na hatari ya kuambukiza wengine.
Madhara Madogo Yanayoweza Kujitokeza
Kichefuchefu
Maumivu ya kichwa
Kizunguzungu
Kuharisha
Kukosa usingizi
Kuongezeka au kupungua uzito
Madhara haya huisha baada ya muda mfupi. Ikiwa ni makali, wasiliana na mtoa huduma wa afya.
Nini Hutokea Ukikosa Dawa za HIV?
Virusi huongezeka kwa kasi.
Huongeza hatari ya kupata magonjwa nyemelezi.
Huweza kusababisha virusi kuwa sugu kwa dawa (resistance).
Uwezekano wa kuambukiza wengine huongezeka.
Maswali Yaulizwayo Mara kwa Mara (FAQs)
Ni vidonge gani vinavyopendekezwa zaidi kwa sasa?
TLD (Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir) ndicho kidonge kinachopendekezwa sana kutokana na ufanisi wake mkubwa.
Je, vidonge vya ukimwi hutumika mara ngapi kwa siku?
Mara moja tu kwa siku, kwa wakati uleule kila siku.
Je, mtu anaweza kubadilishiwa aina ya dawa?
Ndiyo. Hii hufanyika endapo dawa hazifanyi kazi vizuri au zinasababisha madhara makubwa.
Je, kuna vidonge vya ukimwi kwa watoto?
Ndiyo. Kuna vidonge vya dozi maalum kwa watoto ambavyo ni rahisi kutumia kama tembe au majimaji.
Je, ARVs hutoa kinga dhidi ya magonjwa mengine?
Ndiyo. Kwa mfano, Tenofovir husaidia pia dhidi ya virusi vya homa ya ini (HBV).
Ni muda gani baada ya kuanza ARVs virusi hupungua?
Kwa kawaida, ndani ya wiki 4–12 virusi hupungua kwa kiwango kikubwa.
Je, mtu akinywa dawa vizuri anaweza kuambukiza wengine?
Hapana. Ikiwa virusi havionekani kwenye vipimo, hawezi kuambukiza (Undetectable = Untransmittable).
Je, dawa hizi zinapatikana bure?
Ndiyo. Serikali nyingi, ikiwemo Tanzania, hutoa dawa hizi bure kupitia vituo vya afya.
Je, virusi vinaweza kuwa sugu kwa dawa?
Ndiyo. Hii hutokea iwapo mtu hatumii dawa kwa usahihi au anakosa dozi mara kwa mara.
Ni lini mtu anatakiwa kubadilishiwa dawa?
Wakati dawa hazifanyi kazi, au zinatoa madhara makubwa kwa mwili.
